2020 was een gevarieerd jaar voor Architectuurwijzer (AW), met een inhoudelijke werking rond meerdere thema’s. We werken hieraan met verschillende sterke partners en geloven dat we samen voor verandering kunnen zorgen. Dit kadert binnen onze visie dat kwaliteitsvolle architectuur impact kan hebben op onze samenleving. Daar zetten we graag onze schouders onder. 

• We zijn een traject opgestart rond ruimtelijke kwaliteit in Limburg, met als doel de ruimtelijke ambities van onze provincie te verhogen. 
• Onze werking rond collectief wonen liep door in 2020, met de expo Housing Apart Together als meest zichtbaar gegeven. 
• Van collectief wonen hebben we onze blik verlegd naar coöperatief wonen, overtuigd dat hier voor Vlaanderen echte kansen liggen. 

De lockdownperiodes hebben uiteraard de werking van Architectuurwijzer beïnvloed, maar ongewone uitdagingen zetten aan tot nieuwe oplossingen. We hebben ons aangepast met digitale oplossingen zoals een podcast en een online videocampagne. We werkten ook mee aan online presentaties van andere organisaties. Verder hebben we achter de schermen heel sterk op inhoud gewerkt, in aanloop naar de volgende jaren waarin we hopelijk terug meer naar buiten kunnen treden.

 

1. Ruimtelijke kwaliteit in Limburg 

Met ‘Ruimtelijke kwaliteit in Limburg’ heeft Architectuurwijzer in 2020 een nieuw thema op de agenda geplaatst. AW wil onderzoeken hoe we kunnen bijdragen tot een goed opdrachtgeverschap en een hogere architecturale kwaliteit van diverse publieke bouw- en infrastructuurprojecten in Limburg. Hiertoe hebben we de handen in elkaar geslagen met de UHasselt en Z33.

Niet elke lokale overheid of instantie is vandaag al overtuigd van de nood aan een betere architecturale of ruimtelijke kwaliteit van zijn project. Het instrument van de Open Oproep bij de Vlaamse Bouwmeester is gekend, maar wordt soms als te omslachtig beschouwd. Veel architecten worden nog aangesteld via een klassieke aanbestedingsprocedure waarbij de prijs doorslaggevend is. Architecten hechten op hun beurt belang aan een heldere projectdefinitie, of verlangen naar een ambitieuze opdrachtgever en een sterke jury voor de beoordeling van hun dossier.

In aansluiting bij een vroeger pleidooi voor een Limburgse bouwmeester wil AW opnieuw ijveren voor een hogere architecturale en ruimtelijke kwaliteit in diverse publieke projecten in de regio. We onderzoeken hoe we hiertoe kunnen komen: Kan AW – samen met UHasselt en provincie Limburg – een structurele partner worden voor de organisatie van architectuurwedstrijden bij lokale besturen, sociale huisvesting, LRM, Vlaamse overheden, …? Kunnen we met deze partijen door middel van een inhoudelijke ondersteuning in de projectdefinitie én bekendmaking van de wedstrijd bijdragen tot een verhoging van het kwaliteitsniveau van de opdrachten in Limburg? 

Om het thema Ruimtelijke kwaliteit te lanceren heeft AW op 8 oktober 2020 een aantal inhoudelijke stakeholders samengebracht om hierover in debat te gaan. Tijdens dit debat gaven de curatoren Maarten Van Den Driessche en Maarten Liefooghe een toelichting over de expo ‘Open Oproep. 20 jaar architectuur in publieke opdracht.’ Na analyse van zevenhonderd open oproepen vertelden zij o.a. wat de sleutels zijn van de open oproep als een geslaagde wedstrijdprocedure. Bekijk hier hun toelichting.

Via allerhande activiteiten en blogs bouwt AW een inhoudelijk traject uit. Ter vervanging van de fysieke momenten die we door corona niet kunnen organiseren, lanceert AW een online campagne: aan de blogs wordt telkens een video gekoppeld waarin verschillende lokale besturen, stakeholders, architecten, … kort hun visie toelichten.

• Debat over publieke architectuur in Limburg – met Adinda Van Geystelen, artistiek directeur van Z33
• Open Oproep als beproefd instrument – met Stefan Devoldere, decaan Faculteit Architectuur & Kunst UHasselt en met de curatoren van de expo Open Oproep
• Kwaliteit als speerpunt in het ruimtelijk beleid van Limburg – met Inge Moors, gedeputeerde Ruimtelijke Ordening, Landbouw en  Platteland
• Provincie Limburg als opdrachtgever voor begijnhof Hasselt – met Igor Philtjens, gedeputeerde Toerisme, Erfgoed en Provinciale Domeinen
• Een nieuwe generatie architecten – met architecten Kelly Hendriks van B-ILD en Jan Thys van De Gouden Liniaal
• Mario Deputter, Team Vlaams Bouwmeester
• Véronique Claessens, directeur Ruimte, Genk
• Marc Schepers, schepen Stedenbouw en Ruimtelijke Planning, Hasselt
• Chris Slaets, directeur Confederatie Bouw Limburg
• en onze structurele partners CPE, Tarkett en Vandersanden

Ook de lezing met Kelly Hendriks van B-ILD (8 oktober 2020 – C-mine) is opgezet binnen dit traject rond ruimtelijke kwaliteit. Aan de hand van eigen werk vertelde Kelly Hendriks over haar ervaring met diverse publieke opdrachtgevers in Vlaanderen, over talrijke deelnames aan architectuurwedstrijden en over de evolutie van een architectuurontwerp tot een gedragen en kwalitatief project in dialoog met de opdrachtgever. Haar lezing staat ter beschikking via ons Vimeo-kanaal.

De lezingen met 51N4E en BC architects zijn uitgesteld omwille van de verplichte coronasluiting van C-mine cultuurcentrum. Voor 51N4E is in samenspraak met onze partner C-mine een nieuwe datum vastgelegd: 7 oktober 2021.

 

2. Collectief wonen doorkruist Vlaanderen

Sinds 2017 bouwt Architectuurwijzer kennis op rond collectief wonen in Vlaanderen en Europa. Deze kennis is verspreid via de website, vele lezingen, een A+ nummer op maat, artikels in diverse tijdschriften en kranten, … 

Het grote inhoudelijke onderzoek naar de collectieve woonprojecten in Vlaanderen is vertaald in de expo ‘Housing Apart Together’. Na Genk, opende de expo op 19 januari 2020 in STAM Gent. Tijdens de coronasluiting beslisten STAM Gent en Architectuurwijzer om te expo te verlengen t.e.m. 1 september 2020. Op 138 tentoonstellingsdagen kreeg de expo 8.620 bezoekers over de vloer. 

Na de kennisopbouw van de voorbije jaren is in 2020 de kennisdeling verdergezet. We delen de opgebouwde expertise rond collectief wonen via verschillende kanalen:

• Fysieke publieksmomenten (randprogramma @ STAM Gent), zowel gericht aan professionelen (waaronder een afvaardiging vanuit het departement Wonen-Vlaanderen met minister Matthias Diependaele, een groep van circa 150 coöperanten van wooncoop, …) als aan een breed publiek (met zondagsrondleidingen).
• Podcast (tijdens de lockdown opgenomen ter vervanging van de fysieke rondleidingen), waarin curator Peggy Totté de relevantie van het thema en het opzet van de expo toelicht.
• Website, met zowel inhoudelijke blogs als projectomschrijvingen
• Publicaties, bijvoorbeeld het antropologisch onderzoek door Ruth Soenen
• Pers, met artikels in zowel de gespecialiseerde als de algemene pers
• Digitale publieksmomenten, zoals de webcast ‘Nieuwe vormen van collectief wonen‘ van de Vitruvius Academy, die aan architecten vertelt wat zij kunnen verwachten in dit type van opdrachten.
• Jurering bij externe collectieve projecten (voor AG Vespa en voor sociale huisvestingsmaatschappij De Ideale Woning). De opgebouwde kennis wordt zo verwerkt in de conceptfase van toekomstige projecten.

Na Genk en Gent komt ook een derde editie van Housing Apart Together in zicht, in Antwerpen. Architectuurwijzer heeft een overeenkomst gesloten met de stad Antwerpen om een geactualiseerde versie van de expo in 2021 op te stellen bij het kunstenaarscollectief Time Circus op het Eilandje.

 

Collectief wonen voor senioren

Binnen het verhaal van collectief wonen, besteedde AW ook aandacht aan een specifieke doelgroep: de senioren. De coronacrisis maakte duidelijk dat de grote woonzorgcentra in vraag moeten gesteld worden. Er is een duidelijke nood ontstaan aan een nieuwe variant van collectief wonen voor senioren en aan ruimtelijk kwalitatieve oplossingen. Zo zijn enkele mooie projecten beschreven op onze website: WZC Kapelleveld, Clarenhof, de Oude Dijk, WZC Mandana, Huis Perrekes.

Daarnaast heeft AW de aanzet gegeven om na te denken over kleinschalige  woonprojecten met zorg voor senioren. Een eerste lezing is gegeven op een VRP-congres, waarvan neerslag in het artikel Kleinschalige woonzorgprojecten: the missing middle? In de komende jaren zal dit thema verder uitgespit worden.

 

3. Van collectief naar coöperatief

In 2020 heeft Architectuurwijzer de focus van het collectief wonen als woonmodel verlegd naar de wooncoöperatie als eigenaars- en beheersmodel achter collectieve woonprojecten, als model voor betaalbaar wonen, als interessant alternatief voor de klassieke mede-eigendom van appartementen, als basis voor een woon-werkgebouw, … 

Met het coöperatieve woonmodel heeft AW voor de eerste keer kennisgemaakt tijdens de reizende tentoonstelling ‘At Home‘ in 2017-18. Vervolgens zijn we coöperatieve projecten gaan bezoeken tijdens meerdaagse Architectuurwijzertrips naar Wenen (2018) en Zürich (2019). Zo hebben we geleerd dat de wooncoöperaties in Oostenrijk en Zwitserland in de eerste plaats ingezet worden om een betaalbaar woningaanbod te creëren binnen de steden. Elk land heeft hierin zijn geschiedenis, traditie en eigenheid van coöperatie. De ene coöperatie is al groter dan de andere, of meer hiërarchisch gestructureerd. In beide steden was ook goed zichtbaar hoe deze coöperaties garant staan voor kwalitatieve architectuur door de zorgvuldige keuze van de architect en door hun goed opdrachtgeverschap met vaak zeer duurzame ambities.

In Vlaanderen zijn wooncoöperaties voorlopig nog schaars. In de afgelopen jaren zijn er enkele opgericht, maar er is nog veel groeimarge. AW wil meer overheden, instanties, bedrijven, architecten, bewoners, … inspireren om een wooncoöperatie op te richten als een interessant alternatief voor het eigenaarsmodel. Een vernieuwd partnerschap met Cera vormt hiertoe een belangrijke stimulans. In 2020 bevindt deze kennisopbouw zich nog in een onderzoeksfase. We zetten onze schouders wel al onder een aantal concrete initiatieven, in samenwerking met verschillende partners:

• De publicatie ‘Coöperatief wonen in Vlaanderen’, uitgegeven door Cera.
• De webinar ‘Wooncoöperatie, een model tussen huren en kopen. Een model van betaalbaar wonen?’ (3 juli 2020), georganiseerd door Woonacademie provincie Limburg, Confederatie Bouw Limburg en Cera.
• De webinar ‘Coöperatief wonen: een antwoord op de wooncrisis’ (8 december 2020), die we samen met Oikos en Cera organiseerden.
• De website ‘Wooncoöperaties in Vlaanderen’, die we in het voorjaar van 2021 samen met Cera lanceren en uit zullen bouwen als kennisdatabank.

De krijtlijnen voor het verdere inhoudelijk onderzoek zijn uitgezet in casestudies. Als eerste casestudie is AW gestart met de mijncité van Winterslag als een bijzondere woonwijk met een hoge beeldkwaliteit en grote historische betekenis voor Limburg. De mijncités zijn geïnspireerd op het Engelse model van de tuinwijken en vertonen een samenhangende kwaliteit van woningen, publiek domein, voorzieningen en groen. Ze zijn nooit coöperatief beheerd (zoals in Engeland), maar sterk paternalistisch gestuurd vanuit de mijndirectie. Na de verplichte ‘liberalisering’ van alle woningen en voorzieningen in de jaren ‘50 is een deel van de charme van deze wijken verloren gegaan, ook in Winterslag. Binnen de mijncité Winterslag in Genk willen we nu onderzoeken of een wooncoöperatie kan bijdragen aan de collectieve renovatie en herwaardering van deze bijzondere woonwijk met een hoge beeldkwaliteit. Als inspiratiebron hebben we ons verdiept in de historiek van de coöperatieve tuinwijken in de rand van Brussel. (Deze tuinwijken maken deel uit van het programma van een daguitstap naar Brussel, die voorbereid is in samenwerking met C-mine cultuurcentrum, maar omwille van corona uitgesteld naar 2021.)

Er zullen nog meer casestudies volgen waarin we verder onderzoeken of de wooncoöperatie een basis kan bieden om grote historische ensembles te herbestemmen of om kleinschalige woonzorgprojecten voor senioren op te zetten.

 

Architectuurwijzers

Vaste medewerkers

Artistiek: Roel De Ridder en Peggy Totté
Zakelijk: Iris Peeters
Communicatie: Lieve Drooghmans
Redactie: Joep Gosen

Expertenraad

Peter Bongaerts, Jo Berben, Véronique Claessens, Jo Janssen, Dimitri Minten en Tim Vekemans

Raad van bestuur

Dimitri Minten, Vittorio Simoni, Wim Van den Bergh, Tim Vekemans en Tim Willems

Partners

Stad Genk . Stad Hasselt . Vlaanderen
C-mine Cultuurcentrum . Z33 . UHasselt Faculteit Architectuur en kunst
Cera . Steven Massart Fotografie . Architectura . A+
cpe . Tarkett . Vandersanden Group