Na meer dan twee jaar intensief werken rond het thema collectief bouwen/wonen opende AW op donderdag 10 oktober 2019, onder grote belangstelling, de tentoonstelling Housing Apart Together in C-mine cultuurcentrum Genk.

Bij de tentoonstelling hoort een publicatie A+ 280 Collective Housing, een digitale tentoonstellingsbrochure www.housingaparttogether.be en een gevarieerd randprogramma.

Maatschappelijk relevante en kwalitatieve expo

Het is vandaag duidelijk dat we onze ruimte niet kunnen blijven volbouwen. Meer en meer raken we overtuigd van de noodzaak om kleiner en dichter bij elkaar te gaan wonen in dorps- en stadskernen. Collectief wonen komt steeds vaker in beeld als duurzame nieuwe woonvorm, maar tegelijk bestaan er veel vragen over het delen en samenleven.

In Housing Apart Together laat AW zien wat deze nieuwe woonvorm concreet betekent. De expo toont zowel de architectuur en de ruimtelijke typologie van het collectief wonen, als diversiteit van gerealiseerde en geplande collectieve woonprojecten in Vlaanderen. Het gaat zowel over nieuwbouwwoningen als over hergebruik van bestaande gebouwen in dorpen en steden. De projecten tonen een andere manier van dichter bij elkaar wonen, met respect voor ieders privacy.

Om het collectief wonen beter te begrijpen, toont de expo niet enkel de architectuur maar ook het dagelijkse leven binnen de reeds gerealiseerde woonprojecten. Zo komt niet alleen het delen, maar bijvoorbeeld ook privacy aan bod. In collectieve woonprojecten wordt vaak meer aandacht besteed aan privacy, waardoor het ook meer wordt gegarandeerd.

Deze expo is het resultaat van twee jaar veldonderzoek naar kwalitatieve collectieve woonprojecten in Vlaanderen. Via terreinbezoeken en gesprekken met bewoners, initiatiefnemers en architecten verzamelde projectcoördinator/curator Peggy Totté gegevens en plannen over alle projecten. Samen met een complementair team van artistieke professionals (zie verder) heeft de curator een gevarieerde, gelaagde en aantrekkelijke tentoonstelling kunnen neerzetten.

Het is de eerste keer dat een sluitend verhaal en beeld wordt gegeven van de typische Vlaamse collectieve woonprojecten in het heden en de toekomst. De klimaatdiscussie en bouwwoede in Vlaanderen zetten aan tot denken over andere woonvormen. Ook de relatie tussen ruimte en gedrag spreekt duidelijk aan tot zowel architecten, ambtenaren, bouwprofessionals, sociale professionals als geïnteresseerde burgers.

Door de actualiteitswaarde van het thema heeft AW (nieuwe) samenwerkingsverbanden kunnen opzetten met cultuur- en architectuurorganisaties, overheidsinstanties, bouwprofessionals, e.a

De belangstelling voor Housing Apart Together in C-mine cultuurcentrum Genk is groot, we tellen ruim 2.500 bezoekers. Ook de gespecialiseerde en algemene pers heeft steeds meer aandacht voor de werking van AW en haar werking rond collectief wonen.

Sharing is caring

In een samenwerking met A+, het toonaangevende Belgische tijdschrift voor architectuur, en UHasselt heeft AW de tentoonstellingspublicatie A+ 280 Collective Housing uitgebracht. In deze speciale editie van A+ wordt de architectuur van een aantal projecten uit de expo meer in detail toegelicht en extra duiding gegeven specifiek voor de architect en bouwgerelateerde professional.

De website en het videokanaal van AW blijft een belangrijk instrument voor kennisdeling. Het digitaal dossier collectief wonen is een databank van inspirerende projecten in Vlaanderen en Europa, aangevuld met duidingsblogs.

Met Collectief wonen op tournée brengt AW de opgebouwde expertise rond het thema op een veelzijdige en toegankelijke manier onder de aandacht bij diverse groepen van de lokale en hogere besturen, architecten, projectontwikkelaars, sociale huisvestingsmaatschappijen, tot en met bewoners.

Burgemeester Wim Dries en schepen Alessandro Cucchiara openden de expo op 10 oktober 2019 in C-mine Genk. Tijdens deze openingsavond brachten curator Peggy Totté, antropologe Ruth Soenen en Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck een complementair verhaal over de ruimtelijke typologie van het collectief wonen, de antropologische (kritische) studie van de bewoners van cohousingprojecten en de visie op de toekomst van het collectief wonen.

AW organiseerde in C-mine een gevarieerd randprogramma. Van rondleidingen voor een besloten groep tot grotere publieksmomenten met telkens een andere focus. Op 21 november lag de focus op de superbloks uit de tentoonstelling.

De expo is opgezet als een reizende tentoonstelling en verhuist begin 2020 van Genk naar STAM Gent en daarna wellicht verder in Vlaanderen.

Via het Engelstalig A+ nummer en de Engelse tentoonstellingsbrochure promoten we de Vlaamse collectieve architectuur over de taalgrenzen en in het buitenland.

Collectief wonen Limburg

In Limburg komt de vraag naar collectief wonen voorlopig minder sterk vanuit de bewoners zelf, maar enkele projecten op de private markt tonen wel een nieuwe woonvorm met collectieve delen. In de binnenstad van Hasselt ontwikkelt vandaag een appartementsgebouw met 39 studio’s. Woonzorgcentrum Mandana in Genk biedt menswaardige opvang van dementerenden. Het is een bijzondere vorm van collectief wonen waar mensen niet uit vrije wil voor kiezen. De herinvulling van een dorpsschooltje in Bocholt biedt een uitgelezen kans om van de vroegere speelplaats een collectieve tuin voor de omringende woningen te maken.

In 2018 lanceert stad Hasselt een oproep naar een bewonersgroep om een cohousingproject op te starten in de voormalige dorpsschool van Sint-Lambrechts-Herk. Tijdens de informatiedag is AW betrokken om toekomstige bewoners te inspireren over collectief wonen. In de jury adviseert AW de stad in het overleg met de betrokken bewonersgroep. Uit deze case kan AW zelf interessante leerpunten halen omtrent collectief wonen in Limburg, en de mogelijke samenwerking met wooncoöperaties.

Coöperatief bouwen/wonen

Collectief wonen en coöperatief wonen worden vaak in één adem genoemd, maar collectief wonen is niet noodzakelijk coöperatief wonen, of omgekeerd. Samen met Cera, één van de grootste coöperaties in Vlaanderen, zoomen we dieper in op het coöperatief wonen. Het is de ambitie van Cera en AW om meer wooncoöperaties op de kaart van Vlaanderen te zetten. Cera is een partnerschap aangegaan met AW, om vanuit onze kennis mee het leertraject op te volgen in de stuurgroep en mee te inspireren.

Belangrijk moment van inspiratie was de studiereis die AW in september 2019 heeft begeleid naar de Genossenschaften in Zürich. Vandaag telt Zürich 41.000 appartementen van coöperaties. Hiermee kan een brede mix van mensen betaalbaar wonen in de stad. Grote namen als Miroslav Šik, Peter Märkli, Knapkiewicz & Fickert en E2A zetten hun naam onder dat nieuwe wonen.

Een andere kijk op sociale huisvesting

De werking rond collectief wonen/bouwen heeft geleid tot een nieuwe samenwerking met de provincie Limburg. Binnen deze samenwerking ontstond de opportuniteit om – parallel aan het collectief wonen – ook te werken rond sociale huisvesting. In overleg met de provincie en de betrokken huisvestingsmaatschappijen hebben Peggy Totté en Ruth Soenen sociaal-ruimtelijk veldwerk gedaan in vier sociale huisvestingswijken in Limburg. Door middel van terreinbezoeken en gesprekken met bewoners en lokale professionals, hebben zij het debat over de toekomst van elke wijk en de visie op kwaliteitsvolle woningen en architectuur in sociale huisvesting met een frisse blik opnieuw geopend. De resultaten van het veldwerk zijn eerst in vier besloten vergadering met de betrokken gemeente, sociale huisvestingsmaatschappij en lokale werkers toegelicht. De hoofdlijnen van dit veldwerk zijn op 13 november 2019, voor een breder publiek, toegelicht.

Sociale huisvesting in Genk

Eén van de vier wijken was Nieuw-Sledderlo in Genk. Op vraag van de sociale huisvestingsmaatschappij Nieuw Dak lag hier de focus op de recente nieuwbouw. Uit de analyse bleek dat de bewoners de recente evoluties in de wijk als zeer positief beschouwen. Er gebeurt iets in hun wijk, ze worden niet vergeten. De herinrichting van de groene ruimtes heeft een nieuwe centrale groene ruimte in hun wijk gecreëerd waar het op zondag aangenaam picknicken is. In de nieuwe appartementsgebouwen blijft het voorlopig nog zoeken naar de huiselijkheid en voldoende privacy voor de bewoners. Nieuw Dak vond de studie zeer waardevol en zal de geformuleerde aandachtspunten in acht nemen bij toekomstige huisvestingsprojecten.

Sociale huisvesting in Hasselt

Eén van de wijken was Ter Hilst in Hasselt. De resultaten van deze studie zijn toegelicht aan de huisvestingsmaatschappij Hacosi, alsook aan de bevoegde schepen van ruimtelijke ordening, Marc Schepers. Op basis van deze nieuwe sociaal-ruimtelijke inzichten hebben betrokken partijen besloten om een masterplan te laten opmaken voor de toekomstige ontwikkeling van deze wijk.

Stad Hasselt heeft in samenwerking met Z33 recent vier kunstenaars aan het werk gezet om een kunstwerk in de open ruimte te ontwikkelen. Het kunstwerk moet de wijk op een positieve manier in de kijker plaatsen. De kunstenaars vertrekken vanuit de sociaal-ruimtelijke studie van AW.

Modern erfgoed, koester het!

Architectuurwijzer pleit ervoor om bewuster om te gaan met de ruimte waarin we leven. Een belangrijke piste is de zorg voor ons modern erfgoed. Veel jonge monumenten komen leeg te staan. Ze verkommeren of worden afgebroken. Architectuurwijzer wil bewustzijn én respect creëren voor ons erfgoed. Expertise en onderzoek zijn hierbij essentieel: manieren van restauratie, herbestemming en onderhoud vragen onze blijvende aandacht.

AW organiseerde drie inspiratiereizen die in het teken stonden van modern erfgoed:

In 2019 is het honderd jaar geleden dat Walter Gropius het Bauhaus oprichtte. Deze verjaardag vormt de aanleiding voor een tweedelige vorming en een studiereis naar Krefeld en Essen, in samenwerking met C- mine cultuurcentrum. Nog in samenwerking met C-mine cultuurcentrum, was er in het voorjaar de daguitstap Wonen in Amsterdam: van de Amsterdamse school naar het modernisme.

Tour & Taxis in Brussel is in volle transformatie. Architecten Willem Jan Neutelings (Neutelings Riedijk Architects) en Jan Moens (Bureau Bouwtechniek) gaven op 18 oktober een exclusieve rondleiding in twee markante projecten: het Herman Teirlinckgebouw en de herbestemming van Gare Maritime.

Modern erfgoed in Hasselt

In Hasselt lag dit jaar onze focus op het oude administratief centrum aan het Groenplein. Afbraak van het gebouw zou cultureel gezien een verlies betekenen. Meer nog: het zou een gemiste kans zijn om de artefactwaarde/herkenbaarheid van de bestaande structuur niet uit te spelen in een kwalitatief nieuw project. Samen met architect Jakob Ghijsebrechts, kleinzoon van de architect van het AC, springen we daarom in de bres voor het behoud van dit uniek voorbeeld van laatmodern erfgoed.

AW wenst zich in de toekomst verder in te zetten voor het onroerend (modern) erfgoed en heeft daarvoor het lidmaatschap aangevraagd bij de Hasseltse Erfgoedraad.

De activiteiten die AW door het jaar organiseert, zijn doorgaans momenten van kennisopbouw en kennisdeling. Door experten aan het woord te laten zorgen we voor kennisopbouw. En we maken dit toegankelijk voor het publiek.

In 2019 organiseerde AW 5 inspirerende studiereizen, met een mix van wonen, modern erfgoed (zie hoger), starchitecture en stedenbouw. De meerdaagse studiereis ging dit voorjaar naar Zürich en kreeg in het najaar een tweede (aangepaste) editie met focus op coöperaties (zie hoger). Zürich staat bekend als een bijzonder leefbare stad. De Zwitserse stad brengt dichter wonen op een kwaliteitsvolle manier in de praktijk, met vernieuwende ideeën rond typologie en functievermenging. Geen enkele stad weet toparchitectuur en wonen zo te verzoenen als Zürich.

Op 28 november 2019 hebben we één van de toparchitecten uit Zürich, Piet Eckert van E2A, uitgenodigd voor een lezing in C-mine cultuurcentrum Genk. E2A heeft een interessante en eigenzinnige kijk op het wonen. E2A ontwierp een reeks bekende woonprojecten, zoals Werkbundstadt Berlin en Escherpark in Zürich plus ook grote mixed use projecten zoals Bethanien.

Het werk van het Italiaanse bureau baukuh balanceert op de rand tussen architectuur en kunst, object en idee, en grijpt graag in op de (semi) publieke ruimte. In 2010 richtte Zanderigo het magazine San Rocco op met een groep van architecten, grafisch ontwerpers en fotografen. Architect Andrea Zanderigo gaf een open gastcollege aan de UHasselt Faculteit Architectuur en Kunst.

De A-Z nights zijn undisciplined talks, een opeenstapeling van hands-on inspiratie, out-of-the-box lezingen en eigenzinnige perspectieven. Kunnen we bestaande woonvormen radicaal herdenken? Vetrekkende vanuit deze vragen kregen vijf geselecteerde ontwerpers de opdracht om hun ideeën uit te werken tot prototypes voor toekomstige woonvormen. Op 12 november stellen de ontwerpers hun prototypes voor. A-Z nights is een initiatief van Z33 in samenwerking met AW en andere partners.

Architectuur is meer dan de praktijk van het bouwen. In de publicatie “Architectuurcultuur in Vlaanderen” gaat het over de architectuurcultuur – denk aan tentoonstellingen, lezingen, publicaties, verkenningen, … – en over de raakvlakken met de cultuur van het wonen, de zorg, het onderwijs en de inrichting van de publieke ruimte. De publicatie is het resultaat van een samenwerking met de leden van het Platform Architectuurcultuur Vlaanderen, een associatie van culturele organisaties actief rond architectuur: A+, Archipel, Architectura.be, AR-TUR, Architecture Workroom Brussels, Architectuurwijzer, Beroepsvereniging voor Architecten, Stad en Architectuur en Vlaams Architectuurinstituut.

Team Housing Apart Together

Peggy Totté heeft als projectcoördinator / curator een complementair team van artistieke professionals samengesteld en aangestuurd. Samen hebben zij gezorgd voor een gevarieerde, gelaagde en aantrekkelijke tentoonstelling.

Ruth Soenen (Simply Community) heeft via een antropologisch onderzoek het leven zoals het is in cohousingprojecten geanalyseerd. De antropologe werkt op een wijze waarbij de nadruk ligt op het verzamelen van ‘alledaagse kennis’ en op het praktisch en creatief vertalen van deze kennis naar een duurzaam advies in diverse werkdomeinen.

De documentairefotograaf Brecht Van Maele is geslaagd in zijn opdracht om de bewoners binnen hun collectieve woonomgeving in beeld te brengen. Hiermee brengt hij een ander – minder steriel – beeld dan de klassieke architectuurfotografie en worden de antropologische inzichten van Ruth Soenen ook visueel inzichtelijk.

De projecten werden door de betrokken architecten in één verhelderde tekening in beeld gebracht. De foto’s, de architectuurtekeningen en de teksten zijn door grafisch bureau undercast samen verwerkt tot mooie, heldere panelen.

De videomakers van Studio Sandy hebben drie projecten extra in de verf gezet. In hun video hoor je één van de initiatiefnemers vertellen over de totstandkoming van het project en het samenleven. Tegelijk krijg je een sterk gevoel van de ruimtelijkheid en het leven binnen dit type van woonproject.

De toekomstige projecten werden tastbaarder dankzij de maquettes. Gelet op de complexiteit van de projecten was dit geen evidente opgave, maar het resultaat is een absolute meerwaarde voor de expo.

De scenografen Voet en De Brabandere zorgden voor een sterk vormelijk kader en concept waarbinnen de verschillende media (foto’s, video, tekeningen en maquettes) elk tot hun recht zijn gekomen. De grote tafel met de kaart van het ruimtegebruik in Vlaanderen is door hen ontworpen als de centrale ‘collectieve’ ruimte van de expo.

Binnen onze samenwerking met C-mine cultuurcentrum Genk werd de exporuimte ter beschikking gesteld, inclusief technische ondersteuning bij zowel de opbouw en afbraak als bij het randprogramma. De productie werd uitgevoerd door de technische ploeg van Z33.

Vaste medewerkers

Artistiek: Roel De Ridder en Peggy Totté
Zakelijk: Iris Peeters
Communicatie: Lieve Drooghmans

Expertenraad

Peter Bongaerts, Jo Berben, Véronique Claessens, Jo Janssen, Dimitri Minten en Tim Vekemans

Raad van bestuur

Dimitri Minten, Vittorio Simoni, Wim Van den Bergh, Tim Vekemans en Tim Willems

Foto Steven Massart

16/03/2020