Het Justus van Effencomplex (1922) in de Rotterdamse wijk Spangen is ontworpen door architect Michiel Brinkman. Rotterdam kende net na de eerste wereldoorlog een enorme groei van industrie en haven waardoor veel mensen naar die stad migreerden. In de woningnood die daar op volgde werd de polder Spangen aangewezen als woonuitbreidingsgebied. 

Volgens het stedenbouwkundig plan moest Brinkman twee lange parallelle woonblokken ontwerpen. Hij besloot het echter anders aan te pakken. De twee smalle bouwblokken koppelde hij aan elkaar tot een open bouwblok met aan elkaar geschakelde groene hoven, waardoor er een veel luchtigere woonomgeving ontstond. Vervolgens combineerde hij twee appartementen met duplexwoningen daarbovenop. De appartementen bevonden zich op het gelijkvloers en het eerste verdiep en hadden allebei een eigen voordeur. De duplexwoningen werden ontsloten via een galerij.

Nu ja, een galerij? Eigenlijk is het een heuse luchtstraat. Er werd bewust voor gekozen om deze twee meter breed te maken zodat de postbode, de melkboer en de vuilnisman met hun kar op de galerij konden. De hoeken werden breder om verkeer makkelijk door te laten stromen. Maar naast een utilitaire ruimte was de luchtstraat ook een uitbreiding van de leef- en speelruimte. Waar de bewoners van het gelijkvloers een eigen tuin hadden en die van de eerste verdieping een balkon, hadden de bewoners van de maisonnettes de galerij inclusief eigen plantenbak. Hoe Brinkman op het idee van de galerij kwam weten we niet. Het is in 1922 in elk geval wel baanbrekend. Het stadsbestuur was ook niet direct akkoord, omdat het vreesde voor onzedelijk gedrag.

Een tweede bijzondere eigenschap van het bouwblok, betreft de voordeuren. Deze zijn niet gesitueerd langs de officiële straten, maar geven allemaal uit op het binnengebied. Op die manier ontstaat er vanzelf een gemeenschapsgevoel, met referentie naar de dorpen waar de nieuwe bewoners oorspronkelijk vandaan kwamen. Ook de groene kleur en het raam naast de deur voelden voor de inwijkelingen vertrouwd aan. De eigen brievenbus in de voordeur maakte het veel persoonlijker, in tegenstelling tot gezamenlijke brievenbussen in appartementencomplexen.

Bij een stadsvernieuwingsoperatie in de jaren ’80 werden de oorspronkelijke 264 kleine woningen (50 m²) samengevoegd tot 164 standaard maisonnettes van 100 m². Al snel raakte de site echter in verval en voldeden de renovatiewoningen niet meer aan de moderne wooneisen. In 2012 is het Justus van Effencomplex in zijn oude glorie hersteld, met aandacht voor het huidige wooncomfort. De woningen zijn opnieuw verdeeld tot 154 woningen met een grote variatie in oppervlakte: van 50 m² tot 100 m² en enkele zelfs tot 200 m² door verticale samenvoeging. Voor deze renovatie ontvingen Molenaar & Co architecten en Hebly Theunissen architecten in 2013 de Gulden Phoenix, de Rijksprijs voor renovatie en de Rotterdam restauratieprijs. Later won het project ook nog de prestigieuze World Monuments Fund / Knoll Modernism Prize.

Net zoals vroeger leeft er een duidelijk gemeenschapsgevoel in het complex en zijn groene binnengebied. Het overvloedige gemeenschappelijke groen draagt bij tot een aangename leefomgeving en vervult de rol van collectieve ontmoetingsplek. Vroeger was ook het badhuis een ontmoetingsplek (de woningen bevatten oorspronkelijk geen eigen natte cel), maar tegenwoordig huisvest dat gebouw een kunstgalerie.

Joep Gosen

21/06/2019

Bekijk de reportage van RTV Rijnmond:

Justus van Effenblok
Adres  Justus van Effenstraat, 3027 TK Rotterdam
Typologie  open bouwblok met 264 woningen, teruggebracht tot 154 woningen
Architect oorspronkelijk complex 1922  Michiel Brinkman
Architecten renovatie 2012  Molenaar & Co en Hebly Theunissen

Foto’s  Bas Kooij Visuals e.a.