Met dit grootste goederenstation in Europa spreidde België in 1902 niet alleen haar economische ambities, maar ook haar ingenieurskunsten tentoon. Dit indrukwekkende gebouw werd ontworpen door de spoorwegingenieur Frédéric Bruneel die later ook een belangrijke rol zal spelen in de Noord-Zuidverbinding in Brussel. Gare Maritime is 280 m lang en 140 m breed en bestaat uit drie grote hallen met een spanwijdte van 26 m en vier kleine hallen met een breedte die varieert van 12 tot 16 m. Aan de Picardstraat is de Gare Maritime verbonden met het Hotel de la Poste en het Depot des Collies. De dragende structuur van de hallen bestaat uit reeksen van drie-scharnier boogspanten. Dit zijn spanten die in de nok en aan de voet uit scharnieren bestaan en zo de bewegingen van de staalstructuur kunnen opvangen. De structuur werd uitgevoerd en met ornamenten voorzien in art-nouveau stijl die toen net opgang maakte. Typisch voor die tijd is de ingenieursmatige benadering van die ornamentering. Elk ornament heeft een functie. Zo dienen bijvoorbeeld de schuine stekers ter hoogte van de goten eigenlijk om de dwarskracht op te vangen.

Samen met het station van Antwerpen is de Gare Maritime het laatst overblijvende station uit die periode met nog een originele overkapping. De structuur en compositie van hoofd- en zijgevels, en het merendeel van de ornamenten daarentegen sneuvelden in de verbouwingswerken die de NMBS gestaag uitvoerde in de kleine eeuw waarin zij het gebouw beheerde.

Toen Extensa de Tour & Taxis site overkocht was het gebouw in erbarmelijke staat. De eerste uitdaging bestond er daarom in deze industriële ruïne in ere te herstellen. Architect Jan De Moffarts en Bureau Bouwtechniek kregen de opdracht de staalstructuur, de gevels en de daken van het gebouw te renoveren en een visie te ontwikkelen voor de organisatie binnen de zeven hallen.

Samen met prof. Inge Bertels (VUB) doken ze in het uitgebreide archief dat de NMBS had nagelaten. Ze vonden er honderden plannen die nauwgezet elk constructiedetail weergaven en de reikwijdte toonden van de historische waarde van dit uitzonderlijk stationsgebouw. Op basis van dit historisch onderzoek en in samenwerking met het ingenieursbureau Ney & Partners werd besloten ze de originele structuur en compositie te herstellen, zonder daarom alle oorspronkelijke ornamenten opnieuw te produceren. Om de hallen te laten voldoen aan de hedendaagse normen voor ventilatie en ontroking, vroeg Studiebureau Boydens om 400 m² mechanisch gestuurde ramen te integreren in de gevels en 1.200 m² in het dak. Voor Jan De Moffarts bleek de integratie van deze hedendaagse elementen net een interessant instrument binnen het restauratieproces: “We hebben de nieuwe elementen gebruikt om de oorspronkelijke compositie mee te reconstrueren. Zowel in de kopgevels waarin we telkens drie ramen uit de oorspronkelijke compositie hebben samengenomen, zonder de verticaliteit van de gevel te verstoren, als in de zijgevels. Omdat de nieuwe delen moesten voldoen aan de EPB wetgeving en dus geïsoleerd moesten worden, hebben we nieuwe bakstenen laten maken met dezelfde ornamentele vorm als de oude om deze als paramentsteen te gebruiken. De arduinen elementen die op sommige plaatsen afgebroken werden, kunnen we gebruiken bij de renovatie van de kopgevel.” De Moffarts en Bureau Bouwtechniek tekenden ook de assen opnieuw binnen de hallen en verbonden ze met de krachtlijnen van de site.

De tweede fase van het project werd in opdracht gegeven aan Neutelings Riedijk architecten. Zij maakten van dit voormalige goederenstation een ‘stad in een stad’. Door het gevraagde programma van 45.000 m² kantoren en commerciële ruimtes onder te brengen in twaalf compacte gebouwen aan de randen van de uiterste hallen, slagen ze er in de drie middelste hallen volledig vrij te houden. Niet alleen blijft zo de majestueuze ruimtelijkheid van deze hallen bewaard, er wordt zo ook een centrale boulevard gemaakt, omzoomd door bomen en planten. Hier sluiten de twaalf gebouwen op natuurlijke wijze op aan en kunnen allerlei evenementen plaatsvinden. Vijf dwarsstraten en pleintjes vervolledigen de stedelijke structuur en maken van Gare Maritime een volwaardige – overdekte – wijk. Willem Jan Neutelings: “We hebben een nieuw stukje stad ontworpen. Een stad waar het nooit regent, maar met een aangenaam getemperd klimaat dat de seizoenen volgt.”

De nieuwe volumes bestaan uit drie bouwlagen en zijn volledig in hout (CLT) gebouwd. Dankzij een maatstramien van 1,20 m passen ze zich respectvol in binnen het bestaande 12 m kolomritme van de hallen. Ze zijn drie traveeën lang (36 m) en zijn 38 m diep en worden gescheiden door de dwarsstraten, die één travee breed zijn en samenvallen met de boogvormige ramen in de zijgevel. De paviljoenen staan volledig los van de stalen kolomstructuur, zodat deze goed zichtbaar blijft, maar sluiten aan bij de zijgevels en gaan tot aan de nok van de hallen. “Een technische uitdaging, met complexe constructiedetails tot gevolg,” aldus Willem Jan Neutelings, “aangezien hout en staal op een volledig andere manier gaan uitzetten.” De onderste twee bouwlagen zijn uitgevoerd met eikenhouten raamkaders en balkons met borstweringen van eikenhouten latten. Op de twee bovenste verdiepingen maken gevels van slanke metalen raamkaders de verbinding met het dak.

De nieuwe invulling van Gare Maritime geeft een nieuw leven aan een industrieel monument. Niet enkel door een respectvolle omgang met en intelligente herinterpretatie van de bestaande structuur, maar ook – opmerkelijk – door het scheppen van nieuwe perspectieven op deze structuur. De nieuwe boulevard celebreert de monumentaliteit van het gebouw. De terrassen en balkons geven onverwachte close-ups van de details van haar structuur. Zowel de publieke als private open ruimte geven de Gare Maritime letterlijk een nieuwe dimensie.

Architectuurwijzer bezoekt Gare Maritime op vrijdag 18 oktober 2019. Meer info vind je hier.

Lisa De Visscher
Hoofdredacteur A+
Geschreven voor A+278 Special Edition: Brussels, juni 2019

04/09/2019

Gare Maritime
Adres  Tour & Taxis, Havenlaan 86C, Brussel
Architect  Neutelings Riedijk, Bureau Bouwtechniek e.a.
Programma  kantoren, winkels, horeca, vrije tijd, openbare evenementen
Oplevering  2020

Foto  Peggy Totté