Vlaanderen springt de voorbije jaren steeds creatiever om met leegstaande kerken. Hierdoor ontstaat er vandaag een brede waaier aan bestemmingen: van buurtrestaurant tot bibliotheek, van turnzaal tot veilinghuis. Steeds met hetzelfde uitgangspunt: het gebouw bewaren, maar tegelijk opnieuw relevant maken voor de gemeenschap.

Stadsgebouw Harten Troef, Sint-Amandsberg

Een treffend voorbeeld is de transformatie van de Heilig Hartkerk van Sint-Amandsberg, waar De Smet Vermeulen architecten instonden voor het ontwerp. Het schip kreeg een nieuwe invulling als buurtrestaurant en buurtkeuken. Door het toevoegen van een extra vloer ontstond er een bovenruimte die nu dienstdoet als feestzaal, terwijl het voormalige koor een onderkomen biedt aan de scouts. De ingreep was ambitieus – met een kostprijs van 4,7 miljoen euro, volledig gedragen door de stad Gent – maar het resultaat toont hoe een kerk kan uitgroeien tot een veelzijdig buurtcentrum dat mensen dagelijks samenbrengt.

Sint-Jan-Baptistkerk, Dranouter

Niet elke herbestemming hoeft grootschalig of duur te zijn. De Sint-Jan-Baptistkerk kreeg een eenvoudige maar doeltreffende nevenbestemming als turnzaal voor de plaatselijke school. Met beperkte middelen – lambrisering, een gordijn en een sportvloer – werd het gebouw aangepast zodat kinderen er dagelijks gebruik van kunnen maken. Een mooi voorbeeld dat toont hoe ook met een beperkter budget een kerk een tweede leven kan krijgen.

Sint-Corneliuskerk, Aalbeke

In Aalbeke gaf urbain architectencollectief de Sint-Corneliuskerk een culturele en buurtversterkende nevenbestemming. Eén zijbeuk werd bibliotheek, het middenschip fungeert als multifunctionele ruimte en in de andere zijbeuk kreeg de muziekacademie onderdak. Het koor blijft behouden voor liturgie, waardoor oude en nieuwe functies elkaar in balans houden. Zo evolueerde de kerk naar een plek waar stilte, studie en muziek samenkomen.

Naast deze drie cases zijn er nog veel andere inspirerende voorbeelden die aantonen hoe veelzijdig een kerk kan worden herbestemd. In Rijkel werd de kerk polyvalent ingericht als ontmoetingsruimte, terwijl de parochiezaal plaats maakte voor co-housing. In Guigoven werd een flexibele wand geplaatst om liturgische en maatschappelijke functies te scheiden en verbindt een nieuwe foyer de kerk met de pastorie, die in de toekomst ook een nieuwe invulling zal krijgen. In Evergem kreeg een zorginstelling de kerk in erfpacht en richtte ze in als dagverblijf voor bewoners, met een buurthuis, buurtwinkel en vergaderruimtes die ook door havenbedrijven worden gebruikt.

Deze uiteenlopende voorbeelden tonen dat een nieuwe invulling voor een kerk niet altijd een ingrijpende verbouwing vergt. Soms volstaat een beperkte ingreep om een gebouw opnieuw betekenisvol te maken, zoals een pragmatische oplossing die het dagelijkse leven ondersteunt. 

Volgens Roel De Ridder, coördinator van Platform Toekomst Parochiekerken, ligt de sleutel niet enkel in architectuur of financiën, maar ook in draagvlak, participatie en de sociale betekenis van kerken in hun omgeving. Met het door het Platform ontwikkelde ‘kompas’ kunnen lokale besturen nadenken over de toekomst van hun gebouwen, waarbij niet alleen de staat van het gebouw en de beschikbare middelen worden meegewogen, maar ook de stedenbouwkundige context en de noden van de gemeenschap.

“Het heruitvinden van een kerkgebouw hoeft minder ingewikkeld te zijn dan vaak wordt gedacht. Zolang er antwoorden worden gevonden op vragen rond programma, eigendom, beheer, financiering, ruimte en erfgoed, kunnen kerken – zelfs als ze hun religieuze functie verliezen –  opnieuw motoren worden van samenleven, cultuur en ontmoeting.”, aldus Roel.

Architectuurwijzer organiseerde in het kader van Open Monumentendag een reeks korte lezingen waarin de torens uit de expo Hasselt Torenhoog werden gekoppeld aan bredere reflecties over architectuur, identiteit en de veranderende stad. Dit artikel vertrekt vanuit de lezing van Roel De Ridder (coördinator van Platform Toekomst Parochiekerken en bewoner van de Heilig Hartwijk) over de toekomst van kerkgebouwen in Vlaanderen, met de klokkentoren van de Heilig Hartkerk als aanleiding. De kerk zelf is ook al geruime tijd buiten gebruik.

Beelden
Harten Troef ©Dennis De Smet voor De Smet Vermeulen architecten
Sint-Jan-Baptistkerk ©Platform Toekomst Parochiekerken
Sint-Corneliuskerk ©Dennis De Smet voor urbain architectencollectief