Binnen het kader van Open Monumentendag organiseerde Architectuurwijzer een reeks korte lezingen die de torens uit de expo Hasselt Torenhoog koppelen aan bredere reflecties over architectuur, identiteit en de veranderende stad.
De klokkentoren van de Heilig Hartkerk, die als modernistisch erfgoed een centrale plaats heeft in de expo, vormt de aanleiding om na te denken over de toekomst van kerkgebouwen in Vlaanderen. Deze kerk is al enige tijd buiten gebruik. Buurtbewoners hopen hier op een nieuwe invulling met gemeenschapsfuncties. Roel De Ridder, coördinator van Platform Toekomst Parochiekerken én wijkbewoner, bracht tijdens Open Monumentendag hoop en inspiratie met een blik op de toekomst van kerkgebouwen in Vlaanderen.
Tijdens zijn lezing schetste Roel De Ridder hoe Vlaanderen de voorbije jaren steeds creatiever omspringt met leegstaande kerken. Hij liet ons een brede waaier aan bestemmingen zien: van buurtrestaurant tot bibliotheek, van turnzaal tot veilinghuis. Steeds met hetzelfde uitgangspunt: het gebouw bewaren, maar tegelijk opnieuw relevant maken voor de gemeenschap.
Stadsgebouw Harten Troef, Sint-Amandsberg
Een treffend voorbeeld is de transformatie van de Heilig Hartkerk van Sint-Amandsberg, waar De Smet Vermeulen architecten instonden voor het ontwerp. Het schip kreeg een nieuwe invulling als buurtrestaurant en buurtkeuken. Door het toevoegen van een extra vloer ontstond er een bovenruimte die nu dienstdoet als feestzaal, terwijl het voormalige koor een onderkomen biedt aan de scouts. De ingreep was ambitieus – met een kostprijs van 4,7 miljoen euro, volledig gedragen door de stad Gent – maar het resultaat toont hoe een kerk kan uitgroeien tot een veelzijdig buurtcentrum dat mensen dagelijks samenbrengt.
Sint-Jan-Baptistkerk, Dranouter
Niet elke herbestemming hoeft grootschalig of duur te zijn. De Sint-Jan-Baptistkerk kreeg een eenvoudige maar doeltreffende nevenbestemming als turnzaal voor de plaatselijke school. Met beperkte middelen – lambrisering, een gordijn en een sportvloer – werd het gebouw aangepast zodat kinderen er dagelijks gebruik van kunnen maken. Een mooi voorbeeld dat toont hoe ook met een beperkter budget een kerk een tweede leven kan krijgen.
In Aalbeke gaf urbain architectencollectief de kerk een culturele en buurtversterkende nevenbestemming. Eén zijbeuk werd bibliotheek, het middenschip fungeert als multifunctionele ruimte en in de andere zijbeuk kreeg de muziekacademie onderdak. Het koor blijft behouden voor liturgie, waardoor oude en nieuwe functies elkaar in balans houden. Zo evolueerde de kerk naar een plek waar stilte, studie en muziek samenkomen.
Naast deze drie cases belichtte Roel De Ridder nog andere inspirerende voorbeelden die aantonen hoe veelzijdig een kerk kan worden herbestemd. In Rijkel werd de kerk polyvalent ingericht als ontmoetingsruimte, terwijl de parochiezaal plaats maakte voor co-housing. In Guigoven werd een flexibele wand geplaatst om liturgische en maatschappelijke functies te scheiden en verbindt een nieuwe foyer de kerk met de pastorie, die in de toekomst ook een nieuwe invulling zal krijgen. In Evergem kreeg een zorginstelling de kerk in erfpacht en richtte ze in als dagverblijf voor bewoners, met een buurthuis, buurtwinkel en vergaderruimtes die ook door havenbedrijven worden gebruikt.
Deze uiteenlopende voorbeelden tonen dat een nieuwe invulling voor een kerk niet altijd een ingrijpende of dure verbouwing vergt. Soms volstaat een beperkte ingreep om een gebouw opnieuw betekenisvol te maken, of het nu gaat om een miljoenenproject dat een hele buurt nieuwe energie geeft, of een kleinere, pragmatische oplossing die het dagelijkse leven ondersteunt. Volgens De Ridder ligt de sleutel niet enkel in architectuur of financiën, maar ook in draagvlak, participatie en de sociale betekenis van kerken in hun omgeving. Met het door het Platform ontwikkelde “kompas” kunnen lokale besturen nadenken over de toekomst van hun gebouwen, waarbij niet alleen de staat van het gebouw en de beschikbare middelen worden meegewogen, maar ook de stedenbouwkundige context en de noden van de gemeenschap.
Roel besloot met een duidelijke boodschap: het heruitvinden van een kerkgebouw hoeft minder ingewikkeld te zijn dan vaak wordt gedacht. Zolang er antwoorden worden gevonden op vragen rond programma, eigendom, beheer, financiering, ruimte en erfgoed, kunnen kerken – zelfs als ze hun religieuze functie verliezen – opnieuw motoren worden van samenleven, cultuur en ontmoeting.
Beelden
Harten Troef ©Dennis De Smet voor De Smet Vermeulen architecten
Sint-Jan-Baptistkerk ©Platform Toekomst Parochiekerken
Sint-Corneliuskerk ©Dennis De Smet voor urbain architectencollectief
